متفکری که نظام‌سازی اسلامی را پایه گذاشت ولی در رادار انقلابی‌ها نیامد

پانزدهمین شب برنامه راز به نام شهید محمدباقر صدر بروی آنتن رفت. حجج اسلام سیدامید موذنی و سعید بهمنی مهمانان نادر طالب‌زاده در این برنامه بودند. موضوع هم نظام فکری و اندیشه‌ای شهید صدر بود. حرف‌هایی زده شد که سال‌ها بود از تلویزیون این گونه نشنیده بودیم. شهید صدر در این برنامه یک قرین معنوی دیگر هم داشت. در فرازهایی از بحث یادی از استاد علی صفایی حایری به تکریم شد.

متن مشروح این برنامه را در ادامه می‌خوانید:

طالب‌­زاده: افتخار دارم در مورد موضوعِ بسیار مهمی و جذابی امشب صحبت بکنیم. در خدمت دو نفر از علما هستیم، آقای موذنی و آقای بهمنی. چرا آقای موذنی ما امروز باید در مورد شهید صدر صحبت کنیم؟ برنامه راز به مسائل خیلی خاص می­‌پردازد. بعضی ممکن است تعجب کنند چرا شهید صدر که سالها پیش شهید شد و ردّ او هم کم دیده می­شود و فقط یک اتوبانی به نام او داریم کم دیده می­شود؟

موذنی: به همان میزانی که ما به سوالِ چرا به اندیشۀ صحیح، مستقیم و ناب احتیاج داریم، پاسخ می­دهیم به همان میزان هم به سوالِ چرا به شهید صدر نیاز داریم، پاسخ می­دهیم. اگر وضعیت امروز جامعه و وضعیت دنیای اسلام را وضعیتی می­دانیم که در ساحت اندیشه پیش از هر چیز دیگری نیازمند است که فکر نو تولید کند، فکری که مسائل امروز جهان را درک کند، برای سوالات امروز جهان پاسخ داشته شود، اگر به اندیشه‌­ای نیاز دارد که جامع باشد و بتواند انسان را با همۀ ساحت­‌هایش ببیند، به شخصیت‌­هایی مانند شهید صدر نیاز پیدا می­‌کنیم.

شهید صدر به عنوان یک اندیشمند اسلامی که بین دو مسالۀ مهم جمع کرده است؛ که معمولاً در کمتر کسی پیدا می­شود. یعنی بین اصالت و معاصرت، یعنی شهید صدر در عمیق­ترین لایه­ های فکرِ اسلامی، اندیشه­ ورزی کرده و در عین حال این اندیشه‌­ورزی عمیق، ناب و خالص اسلامی، برکنار از تحولات و پیشرفت­های روز جهان نیست. این اندیشه­‌ورزی، اندویشه‌­ورزیِ جامانده در تاریخ نیست. اندیشه­ ورزی­ای است که به امروز بشر رسیده است و علاوه بر اینکه عمیق و ریشه­‌دار در اسلام است و از اصالت آن ذره­ای کم نشده است، یعنی این فکر و اندیشه هیچ خلطی با سایر اندیشه­‌های غیراسلامی نداشته در عین حال مالِ انسان امروز است، مساله و نیازهای امروز او را دیده است.

طالب­‌زاده: چقدر جلوتر از زمانش بود؟

موذنی: این یک فصل جدیدی است. حالا اینکه چقدر جلوتر از زمانش بود، شهید صدر ۶۰ سال پیش فلسفتنا و اقتصادنا می‌­نویسند در ۲۵ سالگی. هر کدام در ۱۰۰ ماه . در حالی که ما هنوز که هنوز نتوانستیم مانند اقتصادنا کتابی داشته باشیم و دردناک­تر بگویم هنوز که هنوز است ما اقتصادنا را نمی­خوانیم. یعنی اقتصادنا در خیلی از کشورهای دنیا کتاب درسی است یا کتاب مطالعات جدی دانشگاه­ها است اما ما هنوز سر اینکه رشتۀ اقتصادِ اسلامی داشته باشیم یا نداشته باشیم، داریم دعوا می­کنیم! بعضی­‌ها سر اینکه اصلاً اسلام اقتصاد دارد یا ندارد، دارند دعوا می­کنند و این نشان می­دهد کسی که ۶۰ سال پیش باور داشته که اسلام دین همۀ حیات است و بعد بیاید برای این ادعا نظام ­سازی کند، فکرِ نظام­ند در حوزۀ اقتصاد و سیاست تولید کند و فکری که مورد پذیرش قرار بگیرد؛ در بسیاری از کشورها که معاند اندیشۀ شیعی محسوب می­شود اینقدر عظمت این فکر و اهمیت علمی این کتاب­ها و آثار جدی است که نتوانستند از این کتاب چشم‌پوشی کنند یا به عنوان متن درسی در سطح بالای علمی و یا به عنوان کتاب­های مطالعاتی مهم و متن منبع به آن توجه کردند و در جهان اسلام آنقدری که بنده دیدم و پژوهش کردم نمی‌­توانیم کشوری از کشورهای اسلامی را نام ببریم که از ۶۰ سال پیش تا به امروز بر سفرۀ اندیشه‌­های شهید صدر ننشسته باشد، چه در حوزۀ فلسفه، چه در حوزه اقتصاد و حوزه اقتصاد حوزه­ای است که شهید صدر بیشتر شناخته می­شود.

 اما متاسفانه عرصه ­های دیگری است که شهید صدر هنوز با آنها شناخته نیست مانند تفسیر که رویکردی که شهید صدر در این حوزه، این نوآوری که شهید صدر حوزه تفسیر داشته است، اگرچه متاسفانه باز هم این در جهان خارج از فضای جمهوری اسلامی ایران زودتر کشف شده است! یعنی خیلی از اندیشمندان عرب زودتر به شهید صدر رسیدند و خودشان را مدیون شهید صدر می­دانند در رویکرد تفسیری و مدعی هستند ما داریم فکر او را ادامه می­دهیم. چه اقتصاد، چه فلسفه و چه تفسیر و چه عرصه­‌های دیگر. این برای ۶۰ سال پیش است تا سال ۵۸ شمسی که ایشان شهید می­‌شود، آخرین دستاوردهای فکری ایشان عرضه می­‌شود و همیشه جلوتر از زمان، اولین پیش­نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را ـ غیر از پیش­نویسی که در فرانسه تهیه شده بود. شهید صدر می­‌نویسد و یکی از متن­هایی که مورد توجه قرار گرفته بود بنا بر بعضی گزارش­ها در تدوین قانون اساسی، همین پیش­نویسی است که شهید صدر نوشته است. الان هم اگر کسی آن پیش­نویس را مطابقت بدهد با متن فعلی قانون اساسی در بسیاری از اصولش مشترک است، در نظریۀ اساسی­‌اش که نظریۀ مردم­سالاری دینی است کاملاً منطبق است و شهید صدر با یک فکر بسیار ستودنی یعنی واقعاً از ابعاد مختلف چه از حیث عمق قرآنی و اسلامی‌­اش و چه از حیث رفع نیازهای یک حکومت به معنای واقعی، چه از نگاهِ اینکه سازمان­ها و ساختارهای مختلفی که نیازمند این است که حکومت را پیش ببرد، در نظر گرفتن همۀ این جوانب واقعاً در حالی که شهید صدر در مدت خیلی کوتاهی این را نوشته است، در ۱۵ فروردین سال ۵۷ یعنی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی این پیش‌­نویس را نوشته است. اما می­‌بینید بسیار جامع است و با آن چیزی که امروز هم در قانون اساسی جمهوری اسلامی است، بسیار مشابهت دارد.

من اگر بخواهم مطلب را خلاصه بگویم این است که میزانِ نیاز ما به اندیشۀ ناب اسلامی هر چقدر بیشتر باشد ما به کسانی مانند شهید صدر و به طور خاص به خودش شهید صدر نیازمند می­شویم. چون او آمده و محصول به ما داده است و صرفاً فقط ادعا نیست، او تمام حرفهای خوبی که ما داشتیم تبدیل کرده است به یک محصول قابل ارزیابی، محصولی که نه تنها در سطح کتاب قابل ارزیابی است چون پیاده شده مثلاً فکر بانکداری شهید صدر در دنیا و در خیلی از کشورها پیاده شده است. واقعیت بیرونی آن هم قابل ارزیابی است و لذا شهید صدر یک گام بسیار مهم است و یک مرحله است برای اینکه ما بخواهیم برگردیم و در حوزۀ اندیشه گام‌­های بعدی را ادامه بدهیم و به سمت مسیری که باید پیش برویم.

طالب‌­زاده: آقای بهمنی را که ۲۰ سال در این حوزه کار می­‌کنند را معرفی بکنید.

موذنی: آقای بهمنی یکی از شخصیت­های قرآنی کشور هستند که از مسیر قرآن با شهید صدر پیوند خوردند. ایشان حدود ۲۰ سال در مسالۀ روش ­شناسیِ تفسیر و بحث­های مرتبط با روش­ شناسی کار می­‌کردند، در ضمن بحث­‌هایشان در حوزۀ اندیشمندان اسلامی پیگیر بودند که چه کسی از اندیشمندان اسلامی به روش پرداخته است. به شهید صدر می‌­رسند و حدود ۸ سال متمرکز می‌­شوند در همین ۱۳ درسِ تفسیری شهید صدر که شهید صدر روش تفسیر موضوعی را آنجا ارائه می­کنند و بحث نظریه ­پردازی را و پژوهشی داشتند تحت عنوان «مدلِ مفهومی نظریه ­پردازی قرآن­ بنیان» که تبیین می­کند شهید صدر چگونه نظریه­ پردازی را آنجا شرح دادند.

طالب‌­زاده: شما چگونه با شهید صدر آشنا شدید؟

بهمنی: لازم می­دانم یک مقدمه­‌ای را بگویم درباره اینکه ما دربارۀ شخصیت بزرگی داریم سخن می­گوییم و سخنان بنده در اندازۀ ظرفیت بنده است. جای خیلی از فضلاء و علمایی که در این عرصه کار کردند در اینجا خالیست و آرزو دارم آنها در فرصت­های بعدی بیایند از کارهای شهید صدر، از الهاماتی که گرفتند و نظریاتی که پدید آوردند اینجا سخن بگویند. نکته بعدی اینکه من واقعاً خدا را شاکرم که در عمر طلبگی و تحقیق خودم در ایستگاه این قلۀ بلند اطراق کردم و در دامنۀ این قلۀ بلند علمی به اندازۀ ظرفیتم خوشه ­چینی کردم.

عرصۀ مطالعاتی من گسترده نبوده و همه آن چیزی که شهید صدر کار کرده هم نبوده است. بیشتر متمرکز بوده بر مطالعۀ قرآنی ایشان. به طور خاص روش­شناسی ایشان برای نظریه­‌پردازی و نمونه­‌هایی که عملیاتی کرده است. البته در این سطح متمرکز قریبِ سالهایی که فرمودند کار کردم. از روز اول از آنها این ادراکات تفصیلی را نداشتم، جاذبه‌­های شهید صدر بیش از همه در دهۀ ۶۰ به وسیلۀ مرحوم استاد ما حاج شیخ­علی صفایی بوجود آمد. آن معرفت و نوعی عُلقه از طریق ایشان در من ایجاد شد.

طالب‌­زاده: ایشان توجه ویژه­ای به شهید صدر داشتند و آن را به شاگردانشان منتقل می­‌کردند.

بهمنی: آن سنت­‌های تاریخی ایشان که در آن زمان منتشر شد و مباحث حلقات و اصول به تدریج داشت منتشر می‌­شد، آشیخ علی­ آقا تعبیرش این بود که شهید صدر فو­ق ­العاده منظم است. مطالبی را که می­‌گویند ساختار یافته است. هم فهمش ساده است و هم نقد و تکمیلش ساده است. چون مشخص است این بستۀ معرفتی­ای که سامان می­دهد و به شما ارائه می­کند کاملاً ساختارمند و شکل دارد. بی‌­سروسامان و ناهمگون نیست. بیش از همه بر نظمِ فکری شهید صدر که فوق­‌العاده برای ما هم جذاب بود، افزون بر آن بر قدرتِ انتزاعیِ شهید صدر تاکید داشت که آن هم فوق‌­العاده جذاب است.

خود آشیخ­علی آقا هم قدرت انتزاعی فوق­‌العاده­ای در حد نبوغ داشت که می­توانست تمام مباحث بسیار پرحجم علوم را در چند کلمه خلاصه بکند. بسیار معنی‌­دار و فوق‌­العاده پوشش­­‌دهندۀ آن معنا. این قدرت ذهنیِ انتزاعی در همه کس نیست، افراد بسیار خاصی اینگونه کلی و ماکرویی پدیده‌­ها را تلقی می­‌کنند و در هاضمۀ خودشان می­توانند به معنا تبدیل بکنند.

 آن پیوند اصلی در جوانی به وسیلۀ استاد ما ایجاد شد. بعد از آن یک دورۀ فَترتی داشت. چون متون شهید صدر یک مقدار عربی‌­اش دشوار است. عربی جدید ما در متون کلاسیک خودمان عربیِ نثر خاصی که به نوعی فارسی هم است، مانوس هستیم نه عربیِ جدید، آن دوره­‌ها که گذشت یک مقدار تسلط ما بیشتر شد و من بیش از هر زمان دیگری هم به روش­شناسی توجه کردم. اساساً وقتی آن زمان تحلیل کردم مسئولیتی داشتم، به این نتیجه رسیدم که مطالعات روش شناسی یک آسیب در مطالعات راهبردی ما است. بنابراین مطالعاتم را متمرکز کردم بر روش­شناسی. در روش­شناسی هم متون مختلفی را دیدم و در نهایت دیدم تنها عالم طراز اول در مرجعیت که وارد روش­شناسی شده است و یک روش فوق­ العاده بلندی را با اهداف فوق ­العادهِ جهان‌شمول ترسیم کرده، مرحوم آسیدمحمد باقر صدر است. لذا آن مطالعاتی هم که کرده بود و نوشته­‌هایی که داشتم همه را کنار گذاشتم. اول متمرکز شدم بر روش­شناسی ایشان که اول روش­ شناسی ایشان در فرجام عمر مبارکشان در آخرین حلقات درسی­‌شان بوده و بعد دیگر فرصت باز تدوین و تدوین ندارند، در منزلشان زندانی می­­شوند و بعد به شهادت می‌­رسند.

لذا این داده­‌ها آخرین بیانات شهید صدر است که به نظر می­‌رسد دیگر قله و حصیل و ثمرات عمر شریفشان است. یک روش­شناسی و بعد یک نمونۀ عملی از آن روش، روش ایشان روشِ نظریه­ پردازی است که معروف است به تفسیر موضوعی اما تفسیر موضوعی شهید با همۀ تفسیر موضوع­‌هایی که من مطالعه کردم از مصری­‌ها، از کشورهای دیگر اسلام، از حجاز هر که دربارۀ تفسیر موضوعی سخت می‌­گوید آنی را که شهید صدر بیان می­‌کند مراعات نمی­کند، یک مجموعۀ منسجمِ موضوعی از اطلاعات اما شهید صدر در نظریه­‌پردازی که به ضرورتش رسیده و از جوانی هم این را دنبال کرده است. یعنی از ۲۵ سالگی فلسفتنا، اقتصادنا و نظریات دیگری را سامان دادند، شهید صدر به این نتیجه رسیدند که نظریه ­پردازی می­تواند آن جبهۀ فکر اسلامی را در مقابل رقبای بین­ المللی، رقبای بزرگ ایجاد کند. در دورۀ معاصر ما دو رقیب بزرگ داریم. یعنی رقبای سنتی ما با مذاهب اسلامی بوده، اما در دورۀ اخیر رقابت ما فراتر از مذاهب رفت، فراتر از ادیان ما، رقیبِ مکاتب جهانی شدیم، کسی که این ادراک کرد و برای این سطح رقابت به تفکر پرداخت به نظر می‌­رسد در بین متفکران ما از انسجام بیشتری برخوردار است، شهید صدر است که آثارش هم این را نشان می­دهد. لذا ایشان در دورۀ اخیر روش­ شناسی ایشان و به طور خاص فرموله کردن نظریه­ پردازی آن چیزی بوده که حوزۀ مطالعاتی بنده را به خودش اختصاص داده است.

طالب­‌زاده: مقام معظم رهبری نکات جالبی را چند ماه پیش در مورد ایشان (شهید صدر) در یک جمعی بیان کردند. در ادامه نکاتی که آقا فرمودند بعد از مدت­ها یک شخصیتی که فرمولی برای حل بعضی از مسائل بسیار مهم و اجرایی ما دارند. ما الان مشکل اجرایی داریم. اجرایی که مبتنی بر عقیده و ایده باشد و بتواند از خودش دفاع کند و کسی که متعلق به جهان اسلام است و همۀ متون هم به زبان عربی نوشته شده است و از اولین کسانی بودند که متوجه حقیقت اسلام هستند و آن جمله‌­ای که ذوب در اسلام را و خودشان را هم ذوب در این مسیر می‌­دیدند. ما چقدر در همین تلویزیون بحثِ اصطلاح اقتصادمان که اقتصاد یک ملغم‌ه­ای از مطالب مختلفی است ولی الگوی آن را داشتیم و می­توانستیم از سالهای قبل مثلاً از ۲۰ سال پیش روی این موضوع شروع کنیم به کار کردن ولی نخواستیم. کشورهای دیگری هم که جمهوری اسلامی هم نبودند خیلی هم ادعا نداشتند ولی شروع کردند از همان زمان قدیم کار کردن و در این قسمتِ اقتصاد یک پیشرفت­های قابل توجهی هم نسبت به ما دارند.

اینکه ما باید عملیاتی وارد شویم و شهید صدر را دریابیم، کتاب اقتصادنا یا کتابی که راجع به ربا است و بانکداری بدون ربا که آقا اشاره می‌کنند. یک دوره پاکستان از او خواسته بود و الان ۴ دهه انقلاب جلو آمده و این فرمولِ اصلاحش را را کار کرده ولی ما او را در رادار نداریم و خیلی خیلی کمرنگ است و رسانه باید او را بزرگ کند تا دیده شود و درست شود.

موذنی: سوال، سوال کلانی است و باید ابعاد مختلفی بررسی شود و در سطح بنده نیست. من نسبت به شخص شهید صدر عرض می­‌کنم، شهید صدر چند کاربری ویژه برای امروز جمهوری اسلامی دارد. یک سطح از این کاربری این هویتی است که شهید صدر می­تواند به سالکان مسیرِ اندیشۀ اسلامی بدهد. ما امروز در سطح آغازگران مسیر اندیشه یک نوع بی­‌هویتی شاید بشود گفت احساس می­کنیم آن باورِ عمیق به اینکه اسلام می­تواند در همۀ عرصه های حیاتی حضور داشته باشد و جامعه را مدیریت کنیم نمی­‌بینیم. شاید اندیشه­‌اش را خیلی افراد قبول داشته باشند اما اینکه این شدنی است و این می­شود و این قابل عرضه است و ما می­توانیم با مکاتب دنیا در عرصه­‌های مختلف رقابت کنیم و اسلام را پیروز کنیم، اسلام مهیمِنِ بر عرصه‌­های مختلف زیستی باشد نه مکاتب دیگر، این در شهید صدر به شکل جدی جلوه پیدا کرده است و اگر کسی ارتباطات اندیشه­‌ای با شهید صدر پیدا کند در سطوح ابتدایی اندیشه­‌ورزی، این باور در او شکل می­‌گیرد که این راه رفتنی است و راه شدنی است و این خیلی نکتۀ مهمی است که می­تواند آیندۀ علمی ما را تامین بکند، به هر حال نظریه‌­پردازی، نظام­سازی، حل مشکلات کلان جامعه با سطوح پایین علم اتفاق نمی­‌افتد. در سطح­‌های بالایی و توسط افرادِ خاصی باید این اندیشه‌­ورزی­‌ها اتفاق بیفتد که نیازمند یک غربال است به مرور در سطوح مختلف علمی عده‌­ای پس از تلاش­های بسیار می­توانند به مرحله­‌ای برسند که این مسائل را حل کنند.

این نیازمند این است که از همان ابتدا این هویت اتفاق بیفتد یعنی باور به این مسیر عمیقاً در جانِ دانش ­پژوهان ما که معتقدند حداقل به اسلام در همین سطوح ابتدایی جا بیفتد و ما شاهد این نباشیم که مثلاً دانشجوی مسلمان که دانشجوی حزب‌­اللهی است توجه‌­اش به مکاتب غیراسلامی خواه ناخواه بیشتر از مکتب اسلام و اندیشمندان اسلامی است، یعنی ما می‌­بینیم بسیاری از شخصیت­‌های غیراسلامی، لیبرال­ها و کمونیست بیشتر از شخصیت­های اسلامی دیده می شوند و خوانده می­شوند، من تعجب می­کنم زمانی که با بعضی از دوستان دانشگاه و حوزه صحبت می­کنیم به جرات می­توانم بگویم بالای ۸۰ درصد از آثار شهید صدر اساساً خوانده نشده است یعنی حتی یک دانشجوی معتقدِ علاقمندی که می­داند شهید سیدمحمدباقر صدر کیست و به نبوغ و بزرگی او اعتقاد دارد واقعاً ۸۰ درصد آثار او را اصلاً ندیده است.

بسیاری بحث ترجمه  و بحث­‌های دیگر را مطرح می­کنند. اما این اتفاق نیفتاده، رجوع به شهید صدر و اینکه چنین شخصیتی داریم که توانسته در عرصه­‌های مختلف، فلسفه، منطق «الاسس المنطق الاستقراء» کتابی است که اگر درست خوانده شود، فهم شود به تعبیر بعضی از اساتید عرب در جهان مصر او تعبیر می­‌کند؛ می­‌گوید رنسانس دوم اروپا را محقق می­کند. سطح کتاب سطحی است که استاد دانشگاه می­تواند چنین تعبیری را راجع به او به کار ببرد. یا تعابیر دیگری درباره شهید صدر که در بین اندیشمندان عرصه‌­های مختلف علوم انسانی مشهور و معروف است. یک کاربردی بسیار مهم بحث هویت ­بخشی است؛ یک نکتۀ دیگر که الان به نظر من مهمترین کمک شهید صدر است به جامعۀ امروز ما، کمکی که از ۶۰ سال پیش آغاز کرده است و سالها در سکوت بوده این امداد شهید صدر، بحث نظریه ­پردازی است. شهید صدر برای تامین زیرساخت­‌های اندیشه­ای جامعۀ اسلامی در سطوح مختلف کار روشی کرده است و به تعبیری روش پردازی کرده است در روش تولید نظریه، روش تولید نظام، روشِ استخراج قانون و روش تولید و ساخت نهاد را برای ما و جامعه اسلامی ارائه کرده با شیوه­‌های معتبرِ استدلال در حوزۀ اسلامی. یعنی شما نمی­‌توانید به بحث­‌های شهید صدر هیچ اشکالی فقاهتی بگیرید. همۀ حرفهای شهید صدر در دایرۀ اندیشه اسلامی است. یعنی در افکار و اندیشه­‌های شهید صدر هرگز بوی التقاط نیست. شهید صدر از ابتدایی ­ترین و ریشه­‌ای­‌ترین مرحله که نظریه­ پردازی است تا آخرین مرحله در جامعه اسلامی که تدوین قانون، گزاره­‌های جزیی رفتاری در سطح جامعه و نهاد، یعنی سازمان­هایی که می­خواهند کار جامعه اسلامی را پیش ببرند، شهید صدر برای اینها نمونه داده است، یعنی از فکر مبنایی تا نمونه، تا مصداق در مدل­های مختلف، مثلاً در نظریه­­‌های سیاسی، شهید صدر نظریه استخلاف را دارد که امروز چیزی است هم­ مرز و شبیه مردم­سالاری دینی. در اقتصاد، نظام اقتصاد اسلامی را طراحی کرده است با ستون­های اصلی و روش ساختِ نظام را که امروز یکی از مهمترین مسائل ماست.

در قانون، روش قانون­ پردازی که ما چگونه بتوانیم در ذیل این نظام اقتصادی اسلام قانون­هایی را وضع کنیم که ما را به اهداف اسلامی برساند و نهاد، نمونه بانک را شهید صدر یک نمونه را در فضای غیراسلامی و اصولی را برای استخراج تدوین یا ساخت نمونۀ الگو یا نهاد اجرایی جامعه اسلامی در حوزۀ بانک و در مواردی دیگر بعضی­ از آنها تدوین شده است و بعضی از آنها ایده­های کلی بوده شهید صدر ارائه کرده است. اگر ما بیاییم سراغ این میراث گرانبهاء، اندیشه­‌ها و آثار شهید صدر می­‌توانیم در سطوح مختلف کار را شروع کنیم، واقعاً یک جاهایی ما باید کار از نقطه‌­ای که شهید رسانده تازه شروع کنیم. هنوز نتوانسته‌­ایم به شهید صدر برسیم و شهید صدر را ادامه بدهیم، اگر این میراث را دریابیم، مسیرِ رسیدن به یک جامعۀ طراز اسلامی البته در عصر غیبت این فراهم می­شود و گام­های بلندی در این مسیر برداشته خواهد شد.

بهمنی: آگاهی من محدود است و صرفاً در حوزۀ روش ­شناسی و نظریه­ پردازی است البته این می­تواند یک فرهنگ و سرچشمه­‌ای باشد برای ورود به مطالب، من جا دارد یک یادآوری بکنم از استادم رضوان ­الله علیه، ایشان در یک مطلب دیگری که آقای موذنی هم اشاره فرمودند در شهید صدر مشترک بود. که با معرف تفصیلی من با شهید صدر این را بیشتر می­فهمم، آن زمان من وجدان می­‌کردم در معاشرت با آقای صفایی، یک استغنایی را نسبت به اسلام القاء می­کرد. حس ما این بود که با داشتن قرآن و با داشتن این میراثی که از اهل­بیت به ما رسیده است، ما دیگر به چیزی نیاز نداریم، مبانی اساسی و همه چیز اینجا است، اینها شاید تبیین آکادمیک نشده بود، اما الان چون ارتکاز ذهن دارم این را بداعتاً می‌گویم، شاید ادراک شهودی ایشان بود، این در کتاب­های آشیخ­ علی آقا هم موج می­زند، این شیدایی و این شیفتگی به این داده­‌ها، لذا ایشان خیلی از اصطلاحات آکادمیک استفاده نمی­کند. مستقیم از داده­‌های آیات و روایات حتی نثر فارسی هم که می­‌نویسد، شما ردِ آیات و روایات را در این نثر می­‌بینید. این احساس را آثار شهید صدر و تاکیدات شهید صدر هم به ما القا می­کند. احساس می­کنید شهید صدر به یک منبعِ نورانی و علمی بزرگی وصل است و هر آنچه را که می­خواهد می­تواند از این منبع بیرون بیارود. قبل از اینکه من بیان آکادمیک داشته باشم برای این، البته خود این حس قیمتی دارد، کسانی که با ما بودند و در آن فضا بودند حس کردند استاد وقتی چنین حالت استغنایی دارد از یافته­ های دینی خودش، چه حس نیرومندی را به شاگردانش منتقل می­کند.

نکته­‌ای که شما فرمودید چرا شهید صدر در رادار نیست و او را ادارک نمی‌­کنیم؟ لازم است از منظر خودم بگویم، ما برخی از بزرگان خودمان را و این وجودهای بسیار گرانقیمت که در مثلاً سده­ها و قرن­ها آدم­‌هایی اینگونه بزرگ پدید می ­آیند، یک آفتی که داریم البته از جهاتی هم خوب است، بیشتر ستایش می­کنیم تا تبیین بکنیم. بیش از اینکه ما شهید صدر را تبیین کنیم که آغاز و انجام تفکرش چیست و چه مساله‌ای را دارد حل می­کند، او را ستایش می­کنیم. البته این قابل تعمیم است نسبت به معانی مقدس دیگر هم ما معمولاً اینطوری رفتار می­کنیم. چون ستایش آسان‌تر است، من نفی­اش نمی­کنم، بزرگان و افراد قیمتی را باید ستود. چون ستودنی هستند اما ستایش باید با تبیین یک موازنه­ای داشته باشد.

طالب­‌زاده: یعنی باید وارد عمل شویم!

بهمنی: بله مرادم از تبیین این است که ما وقتی میراث علمی آن را شناختیم می­دانیم این پرچم را کجا برافراشته و چگونه برده، احیاناً تکمیلش کنیم، نقدش کنیم و بعد از آن عبور کنیم. چون او فرزند زمان خودش است. با همۀ بزرگی‌­اش او مجرای یک رزقی بوده برای جامعه خودش، معمولاً بزرگان اینگونه هستند از مجاری این بزرگان به جامعه یک افاضاتی می­شود، مانند حضرت امام، ایشان با نظریه ولایت­ فقیه و نظامی که بر آن اساس طراحی کرد و حرکتی که کرد، یک نظامِ ۲۵۰۰ ساله را از هم پاشید و نظام نویی را به پا کرد، ما که تنفس می­کنیم در این فضا، این رزقی است که از مجرای وجودی آن بزرگ گویی به ما داده شد، بزرگان اینگونه هستند. مانند شهید صدر که اشاره فرمودید نیاز عصر ما به ایشان است، این بزرگان به لحاظ آن ذکاوت و نوری که خدا به ایشان می­دهد گویی فراتر از زمان هستند، ظرفیتی در وجود آنهاست که انگار کل زمان را می­توانند ادراک کنند، جای خودشان را در تاریخ مشخص می­کنند که در کجای تاریخ ایستادند؛ و برای چه عمقی از تاریخ تفکر می‌­کنند.

این را می­خواهم تبیین کنم این تا اینجا ستایش است، برای شما روشن کنم شهید صدر چطور اینگونه است؟

 شما را ارجاع می‌­دهم به چند مفهوم که ما بعد از انقلاب با اینها در محیط آکادمیک و علمی ما حتی محیط عمومی بحث شده و شنیدند، در دهۀ اول انقلاب ما در محیط­‌های علمی متوجه شدیم آموزه­‌ها مطابق اسلام نیست گاهی تناقض دارد، گاهی در تضاد است، گاهی اهداف ما را تعیین نمی­کند، آن مسالۀ انقلاب فرهنگی پیش آمد در آن دهه بحثی به نام اسلام­سازی معرفت رواج پیدا کرد، چالش آکادمیک و دانشمندان ما شد، بزرگان ما در قم دفتر همکاری حوزه و دانشگاه تاسیس کردند، حتی موسسه در راه حق اهدافشان این بود، اسلامی‌­سازی علوم که در کشورهای عربی که پیش از ما آغاز شده بود حدود ۱ دهه کمتر یا بیشتر در مصر و عراق و کشورهای دیگر که البته پایگاه فکری اینها را در اروپا سازمان­هایی تشکیل دادند و به آن می­پرداختند، به آن اسلامی­سازی معرفت می­گفتند، در منطقه غرب آسیا بود، شمال آفریقا و جنوب آسیا متفکرانی بودند به این پرداختند.

اسلامی­ سازی معرفت یا اسلامی­‌سازی علوم مسالۀ ما در دهۀ اول از آغاز انقلاب تا اواخر دهه ۶۰، بعد بزرگان ما سخنانی گفتند، مطالبی را تنقی کردند از این عبور کردیم مقیدش کردیم، یک مفهوم دیگر در ادبیات ما آمد به نام اسلامی‌سازی علوم انسانی، علوم انسانی مقید شد همۀ علوم نشد، این روشنتر بود، قابل دفاع بود، اگر ما راجع به فیزیک و شیمی نظریه ممکن است نداشته باشیم اما راجع به علوم انسانی که انسان و رفتار انسان است باید سخن بگوییم، درباره این هم حدود یک دهه سخن گفته شد، این مفهوم هم بعد از مدتی که پردازش شد و نوشتند، درس دادند، کتاب و مقاله نوشتند به یک مفهوم دیگری رسیدیم به نام نظام‌­ها، یعنی علوم انسانی مثلاً اقتصاد، سیاست یک علوم انسانی است، اینها تا نظامِ اندیشه شکل نگیرد این علوم پا نمی­‌گیرند یک نظام می­خواهد، نظام گزاره‌­ها، نظام معرفت­های توصیفی و دستوری این را شکل می­دهد و بعد از این باز دیدند نظام‌­ها هم بدون یک گزارۀ مسلط که نظریه است، یک نظریۀ جهان‌شمول عام و فراگیر که بقیه گزاره­های علمی را پوشش بدهد و انگار سازماندهی بکند، نظام­سازی نمی­‌شود، بعد منتقل شدیم به بحث نظریه‌­پردازی که اینها آثارش هم است و در شکل نامه­‌هایی از برخی فضلا و عالمان قم به مقام معظم رهبری شکل گرفت، درخواست کرسی‌­های نظریه­ پردازی کردند، واحدهایی برای نظام­سازی در پژوهشکده­‌ها شکل گرفت در دوره قبلی، این ۴ دوره را طی کردیم وقتی رسیدیم به اینکه ما نیاز به نظریه داریم تا نظام را بسازیم، نظام­‌ها علوم را شکل می­دهند، در حالی که می­ بینید شهید صدر کمتر از دو ماه از انقلاب گذشته است شروع کرده به روش ­سازی و نظریه­ پردازی، حال اینکه وقتی ما نظریه­‌پردازی رسیدیم دیدیم ما برای نظریه­پردازی روش می­خواهیم و باید برویم رو­ش­ها را بسازیم.

از حیثِ عملی نگاه می­کنید ۶۰ سال پیش شروع کرده است این تبین نشان می­دهد ما قریب ۶۰ سال انگار از شهید صدر عقب هستیم. شهید صدر در سن ۲۵ سالگی با آن هوش و ذکاوت فرازمان خودش فهمید باید نظریه بسازد در مقابل رقیب و ما الان در دورۀ انگار پیشاصدری هستیم از صدر عبور نکردیم، اینکه می­گوییم صدر را تبیین کنیم متوازن با ستایشی که می­کنیم این است تبیین کنیم که این چه مسائلی را حل کرد، آن زمان بزرگان و دانشمندان ما پرچم را از این بزرگ بگیرند، چند گام جلوتر ببرند.

طالب‌­زاده: بحث عملیاتی بودن و اینکه شهید صدر برای همه چیز فرمول داشت و یکی از فرمول­هایی که به نظر من جذاب بود فرمولی که برای مالیات از سرمایه‌­هایی بود که در بانک‌­ها گذاشته می­‌شود چیز عجیبی است که شهید صدر آن زمان در بحث اقتصادنا می­گویند کسی که سرمایه دارد و در بانک می­گذارد و براساس آن دارد سودی می­‌گیرد، کشور و دولت باید از آن سرمایه درصدی را مالیات بگیرد، این را تبیین کنید.

موذنی: نکته­‌ای که در مورد شهید صدر وجود دارد این که شهید صدر خیلی وقت نداشته و کلاً ۴۶ سال عمر کرده است و تا الان که پژوهشگاه شهید صدر آثار شهید صدر را جمع کرده است تا الان ۲۱ جلد چاپ کردیم و حدود ۶، ۷ جلد دیگر از شهید صدر باقی مانده و همه هم در طراز نوآوری. یعنی هیچ کدام آثار تکرار و جمع ­آوری اندیشه صرفاً نیست، همه در طرازِ واقعاً نوآوری است؛ همین مطلبی که فرمودید ایشان در کتاب «الاسلام یقود الحیات» که رساله­‌هایی می‌نویسد برای انقلاب اسلامی یک مدلی می­‌گوید بانک در جامعه اسلامی باید چه بکند و تبیین می­کند بانک در ساختار اسلامی به عنوان یک سازمانِ مالی باید بیاید اهداف اقتصاد اسلامی را پیاده بکند، اهدافی که صدر در اقتصاددانان شرح داده است، بعد ایشان در دو سه خط یک مثالی می­گوید توضیح می­دهد در واقع ۵ گام در روشِ استخراج نظام از آیات و روایات را تبیین می­کند که ما چگونه می­ توانیم نظام اقتصادی و هر نظام دیگری را استخراج کنیم. اصولی را آنجا می­‌فرمایند بعد نمونه‌­هایی را به عنوان قواعد استخراج ­شده از این اصول ذکر می­کنند، در چند خط است اما بنیان­‌هایش در کتاب­های دیگر است که باید اندیشمندان اقتصاد به آن بپردازند. آنجا مثال می­‌زنند و می­‌گویند بانک در جامعه اسلامی باید به گونه‌­ای سازماندهی شود، طرح ­ریزی شود که پول را به وضعیت اصلی خودش برگرداند یعنی ابزاری برای معاملات و خرید و فروش، نه اینکه پول خودش یک جایگاه غیر از این پیدا کند که مفصل است و در مبانی معنایی پول بحث اقتصادی مفصلی باید روی آن شود.

بعد شهید صدر آنجا یک مثالی می‌­آورد که البته همه این مثال­ها قابل نقد است یعنی اندیشمندان اقتصادی بیایند این حرف شهید صدر را بشنوند و رد کنند، نقد کنند و بحث کنند. ایشان آنجا می­گوید یکی از راه­‌هایی که می­تواند برای مهارِ پول ­بازی در بانک­ها به تعبیر بنده به کار گرفت این است که مالیات وضع شود برای پول­هایی که در بانک سرمایه ­گذاری می­شود و واقعیتِ مضاربه­ای و عقود شرعی اسلامی را ندارد، یعنی اینها نمی‌­آید در جامعه اسلامی کار کند، مشارکت اتفاق نمی­افتد، صرفاً پولی است تضمین سودی وجود دارد و یکی از راه­ها این است که دولت بر اینها وضع مالیات کند تا این پول در بانک گذاشتن، پول پول­ساز نباشد، کار باشد که پول­ساز باشد یعنی آن هدفِ اصلی اسلام که تبیین اصلی اسلام است که نظام درست اقتصادی در جامعه است که محور کار است.

این یکی از سه خط کتاب شهید صدر است. یعنی شهید صدر یک نمونه می­‌گوید که اگر فهمیدیم جایگاه کار در اسلام، جایگاه پول در اسلام، اینها را از روش نظام­سازی که شهید صدر فرمودیم می­شود این نمونه را می­شود به عنوان یک طرح ارائه داد و به آن فکر کرد و موارد دیگری که ذکر می­کنند. این همان نقطه‌­ای است که من ذکر می­کنم شهید صدر از روش نظام­سازی تا جزیی­‌ترین محصولی که می­شود از این گرفت برای ما یک نمونه آورده است یعنی ما یک نمونه قابل جراحی داریم این را اندیشمندان ما بحث کنند، امکان دارد بسیاری از بخش­های آن را نپذیرند و رد کنند و نقد کنند ولی این می‌­شود یک مرحله برای کار.

استاد بهمنی فرمودند ما شخصیت­‌های بزرگی داشتیم که نسبت به اسلام این حس استغنا را داشتند اما بسیاری از اینها نتوانستند این حسِ استغنا را عملیاتی کنند تا در واقعیت امروز ما دیده شود؛ اما شهید صدر این کار را کرده است. یعنی شهید صدر می­گوید ما بسیار شنیدیم که قرآن کتاب حیات و زندگی است، ما چند بار دیدیم که قرآن چگونه کتاب زندگی است؟ شهید صدر در این ۱۳ درس تفسیری‌­اش ابتدا می­‌آید همین را تبیین می­­کند چه می­‌شود که قرآن کتاب زندگی شود؟ مدل­های مختلف تفسیر را ذکر می­کند می­گوید ما یک دورۀ  تفسیر ترتیبی داشتیم. می‌­گفتیم آیه اول معنایش این است، آیه دوم، آیه سوم در این راستا از روش­های مختلف ادبی، عرفانی و روایی بهره می­‌گرفتیم، یک دوره هم آمدیم تفسیر موضوعی کردیم، اما تفسیر موضوعی به این معنا که حولِ بعضی از عبارات مفاهیم را جمع کردیم، شهید صدر می­گوید اما زمانی قرآن وارد زندگی ما می­شود که مسائلِ بشر را به عنوان پرسش از قرآن، آن کسی که ذوب در قرآن شده است از قرآن بپرسد و در سطح نظریه، یعنی سطح مسائلِ کلان بشر، پاسخ بگیرد و اینها را برای حل مسائل بشر، وارد نظام­سازی و نهادسازی بکند. یعنی شهید صدر آمده آن ادعا و آن حس و آن چیزی که ما آن را دوست داشتیم و نسبت به اسلام درک می­کردیم را عملیاتی کرده است که آقای بهمنی در کتابی که دارند آن را تبیین کردند، ۹ فرآیند و ۳۳ مولفه در روش نظریه ­پردازیِ قرآن بنیاد شهید صدر تبیین کردند.

بهمنی: شهید صدر تاکید دارند روش تفسیر موضوعی الزاماً اِلا و لابد باید منتج به نظریه شود و اِلا تفسیر موضوعی نیست و بعد تاکید دارد بر مسائل جهان‌شمول بشر در نظریه هم بالاترین سطح انتزاع را، چون نظریه ۳ سطح دارد، خرد و متوسط و کلان، شهید صدر سطح کلان را هدف­گیری می­کند. تعبیرش در آن نظریه این است که حقایق کبری به دست می­‌آید، عین عبارت این است. نکته دیگر اینکه ایشان کل­نگر است و به شدت از جزیی­‌نگری پرهیز می­دهد، دانشمندان را توصیه می­کند دست از جزیی‌­نگری برداند، جزیی­نگری در معرضِ التقاط است، ما در آغاز انقلاب درگیر سطحی از التقاط به نام مارکسیست­های اسلامی بودیم، امروز به سطحی از التقاط گرفتاریم که خودشان اِبا ندارند می­گویند ما لیبرالیسم‌‌های مسلمانیم، اینها برای جزیی­نگری است، برای احاطه نداشتن است، شهید صدر کل­نگر است نه کلی­نگر که نامفهوم باشد اما در ظرفیت وجودی عالم و نظریه می­گوید باید تمام آن ساختمان و سازۀ دین را ببینید و اجزایش را در درون آن، مشابهت اجزا نباید شما را فریب بدهد، باعث اغوای شما شود که اگر دیدید یک مشابهتی میان سوسیالیسم و اسلام است یا میانِ لیبرالیسم و اسلام است این ما را به ورطۀ التقاط نکشاند که ما امروز در دو دهه اخیر بخصوص شاهدیم بعضی­ها که انتظاری از آنها نمی­رود کاملاً مشهود است در چنبرۀ این نوع التقاط گرفتار شدند.

طالب‌­زاده: مسالۀ سرمایه است ما یک سرمایۀ بزرگی داریم و توجه به شهید صدر و این گنجینه­ای که وجود دارد و توجه نکردن به الگوهایی که ایشان داده است و اینجا لازم است متوجه شوند باید از شهید صدر استفاده کرد و تبیین کرد و بعد به صورت عملی اینها را پیاده کرد.

برنامه تلویزیونی راز شبهای ماه مبارک رمضان شنبه تا چهارشنبه ساعت ۲۳ از شبکه چهارم سیما پخش می‌شود. این برنامه پس از سه سال وقفه به همت مرکز بسیج صدا و سیما به آنتن بازگشته است.